Masamedia.kz коллажы

2010 жылы 9 ақпанда Нью-Йорктың Оңтүстік федералды округінің сотында «АҚШ билігі Джеймс Гиффенге қарсы» деп аталатын сот тыңдауы басталды. Бұл іс бүкіл әлемге «Қазақгейт» атауымен белгілі. Ал Джеймс Гиффеннің өзі «мистер Қазақстан» ретінде танымал болған.

Батыс компаниялары Қазақстанға бару үшін алдымен Нью-Йорктегі «мистер Қазақстанның» батасын алатын.

Айыптау құжатына сәйкес, Гиффен бірнеше келісім бойынша екі ресми тұлғаға (құжатта олар К1 және К2 деп көрсетілген) заңсыз төлемдер жасаған. Ол қандай келісімдер:

• 1996 жылы Mobil Oil компаниясының Теңіз кен орнындағы 25% үлесті сатып алуы;
• Mobil Oil-дің Қарашығанақ жобасына қатысуы;
• 1997 жылы Amoco компаниясының Каспий құбыр консорциумындағы үлесті сатып алуы;
• Texaco және басқа мұнай корпорацияларының Қарашығанақ жобасындағы үлесті сатып алуы;
• Mobil, Phillips Petroleum және басқа мұнай компанияларының Каспий теңізінің қазақстандық секторында мұнай өндіру құқығын сатып алуы.

2003 жылдың наурыз айында Гиффен Нью-Йорктен ұшып кетпек болғанда ұсталды. Сол уақытта айыптаушылардың қолында маңызды дәлелдер болды.

Дегенмен, Гиффен сотталған жоқ.

Ол осыдан екі жыл бұрын қайтыс болды. Сол уақытта The NewYorkTimes басылымы мақала жариялады. Сіздерге аудармасын ұсынамыз.

 «Қазақгейт» ісінің фигуранты Джеймс Гиффен 81 жасында қайтыс болды

Клэй Райзен
2022 жылдың 4 қарашасы

Америкалық кәсіпкер Джеймс Гиффен Қазақстан Президентімен жақын қарым-қатынаста болған және АҚШ тарихындағы ең ірі халықаралық сыбайлас жемқорлық істердің бірі – «Қазақгейт» ісінің басты фигуранты. Ол 29 қазанда Манхэттенде 81 жасында қайтыс болды. Судья оған тағылған айыптарды іс жүзінде алып тастады, себебі Гиффеннің әрекеттері Орталық барлау басқармасының (ЦРУ) мақұлдауымен болғаны анықталды.

Оның ұлы Дэвидтің айтуынша, өлім себебі – қатерлі ісік.

2003 жылдың наурыз айында қамауға алынған сәтте Гиффен бұрынғы Кеңес Одағы елдерінде жұмыс істейтін ең ықпалды америкалықтардың бірі болды. Оның инвестициялық банкі Mercator Батыстың энергетикалық компаниялары мен Қазақстанның игерілмеген мұнай кен орындары арасындағы делдал рөлін атқарды.

Гиффен Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың досы әрі кеңесшісі болды. Ең ірі қала Алматыда сәнді пәтері болған. Сонымен бірге ол Орталық барлау басқармасы (ЦРУ), АҚШ Мемлекеттік департаменті және Қазақстан басшылығы арасындағы делдел рөлін атқарды.

1990 жылдары Вашингтон Қазақстанның ресурстарын Батыс әлеміне жеткізуге мүдделі болды, ал Гиффен осы стратегияның маңызды құралына айналды. Ол америкалық шенеуніктерге Орталық Азиядағы оқиғалар туралы ақпарат берді, Назарбаев пен Ақ үй арасында құпия хабарламаларды жеткізді және қазақстандық билік АҚШ-пен өзара іс-қимыл жасау үшін ең алдымен оған жүгінетін.

ЦРУ-дың бұрынғы офицері Роберт Баэрдің 2002 жылы жарық көрген «Көзсіз сенбе: терроризмге қарсы күрестегі ЦРУ сарбазының шынайы тарихы» кітабында: «Ол іс жүзінде Вашингтонның Қазақстандағы бейресми елшісі болды», – деп жазған. Бұл кітап негізінде 2005 жылы шыққан «Сириана» фильмінде Гиффеннің ойдан шығарылған бейнесін Тим Блейк Нельсон сомдады.

Айыптаулар мен сот ісі

Фильм шыққан кезде Гиффенге қатысты сот ісі күш алып келе жатқан еді. АҚШ Әділет министрлігі оның Швейцария банктері мен офшорлық компаниялардағы қазақстандық шоттарына қатысты қызметін тергеп жатты. Айыптауларға сәйкес, Гиффен мұнай компанияларынан түскен шамамен 78 миллион долларды жоғары лауазымды қазақстандық шенеуніктердің, оның ішінде Назарбаевтың қалтасына аударған. Бұл іс «Қазақгейт» деп аталып, Шетелдегі сыбайлас жемқорлық әрекеттері туралы  (Foreign Corrupt Practices Act) сәйкес ең ірі іс болды.

Гиффеннің адвокаттары оның әрекеттерін АҚШ үкіметінің үнсіз келісімімен, тіпті тікелей нұсқауымен жасалған деп мәлімдеді. Іс жеті жылға созылды, ал ЦРУ судья Уильям Полли III-ке кейбір құжаттарды жабық режимде қарауға рұқсат бергеннен кейін, судья іс жүзінде қорғау жағына шықты.

Әділет министрлігі барлық негізгі айыптауларды алып тастап, тек ұсақ әкімшілік бұзушылық бойынша жаза белгіледі, сол үшін Гиффен $25 мың айыппұл төледі. Mercator-ға қазақстандық шенеуніктерге сыйлықтар бергені үшін $32 мың көлемінде айыппұл салды.

Жеке өмірі мен мансабы

Джеймс Генри Гиффен 1941 жылы 22 наурызда Калифорнияның Стоктон қаласында дүниеге келген. Ол Калифорния университетінде саяси ғылымдарды оқыған және Лос-Анджелес университетінде заңгерлік білім алған.

Кеңес Одағымен сауда-саттық бойынша сарапшыға айналған Гиффен 1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанға назарын аударды. Ол энергетика және металлургия саласындағы тәжірибесінің арқасында Нұрсұлтан Назарбаевпен жақын дос болып, оны гольф ойнауға үйретті.

Мұра

Джеймс Гиффеннің тұлғасы әлі күнге дейін қайшылықты пікір тудырады. Біреулер оны АҚШ мүддесі үшін жұмыс істеген патриот десе, енді біреулер оны жеке пайдасын көздеген оппортунист деп санайды. Оның тарихы заңдардың қалай өзгеретінін және үкіметтің басымдықтарының қалай ауысатынын көрсететін маңызды сұрақтарды көтереді.

Гиффеннің Кеңес Одағына қызығушылығы оның қайын атасының «қырғи-қабақ соғысқа қарамастан, коммунистік блок пен Батыс арасындағы сауда-саттық бір күні артады» деген болжамынан кейін басталған. Гиффен құқық мектебінде жазған дипломдық жұмысын «Кеңес Одағымен сауданың заңдық және практикалық аспектілері» деп аталатын кітапқа айналдырып, оны 1969 жылы жариялады.

Кеңес Одағына зерттеу сапары барысында ол Қазақстаннан қымбат металдарды импорттаумен айналысқан түрік-армян кәсіпкері Ара Озтемелмен танысады. Озтемел Гиффенді коммунистік Шығыспен бизнес жасағысы келген компанияларға қызмет көрсететін ішкі консалтингтік қызметті басқаруға жалдайды. Алдағы 20 жылда Гиффен Кеңес Одағымен сауда-саттық бойынша жетекші сарапшы және оның ең ірі пайда алушылардың біріне айналады.

Озтемелмен бірнеше жыл жұмыс істегеннен кейін, ол Armco Steel компаниясының вице-президенті қызметін атқарды және 1984 жылы Mercator компаниясын құрды.

Гиффен Батыс бизнесмендерінің арасында алғашқылардың бірі болып Михаил Горбачевпен кездесіп, 1985 жылы ол кеңес үкіметінің басшысы болардан бірнеше ай бұрын ауыл шаруашылығы өнімдерін импорттау мәселелерін талқылады. Біраз уақыттан кейін, америка-кеңестік Сауда және экономикалық байланыстар кеңесінің президенті бола отырып, ол бірнеше жүздеген америкалық бизнесмендерді Мәскеуге жеткізу үшін үлкен ұшақ жалдап, Горбачев олардың кешкі асына қосылды.

1970-жылдардан бастап Гиффен американдық үкіметтің маңызды дауысына айналды, ол кеңестік еврейлердің эмиграциясына көмектесіп, ақырында он мыңдаған адамның АҚШ-қа көшуіне ықпал етті.

1991 жылы Кеңес Одағының ыдырауы жаңа мүмкіндіктерге жол ашты, әсіресе Қазақстанда. Гиффеннің энергетика және металлургия салаларындағы сараптамасы оны Нұрсұлтан Назарбаевпен жақындастырады. Олар жақын достарға айналады: Гиффен Қазақстан Президентін Нью-Йорктегі Уэстчестер округінде орналасқан Winged Foot жеке клубында гольф ойнауға үйреткен.

Қазақстанның Швейцария банктеріндегі шоттары туралы мәліметтердің ашылуы Назарбаев үшін өте ыңғайсыз болды. Ол бірнеше рет президент Джордж Бушқа бұл істі тоқтатуды сұрап жүгінген. Әділет министрлігінің айыптарды әкімшілік құқық бұзушылық деңгейіне дейін төмендетуіне осы өтініштер әсер еткені, етпегені белгісіз.

 «Гиффенді АҚШ мүддесі үшін әрекет еткен батыр деп санау үшін қатты ойлану керек», – деді жаһандық қаржылық реттеулер бойынша сарапшы және «Көрінбейтін триллиондар» кітабының авторы Рэймонд Бейкер телефон арқылы берген сұхбатында.

Соған қарамастан, Гиффен үкіметтің саяси-экономикалық векторының өзгеруінің құрбаны болды.

Гиффен «әлемдік сауда-саттықты дөңгелету» ЦРУ-дың мақұлдауымен қабылданады деп ойлаған жалғыз адам емес еді. Әділет министрлігі бұл заңды (Foreign Corrupt Practices Act) қолдануды күшейтуге шешім қабылдаған кезде, Гиффен олардың басты нысанасына айналды...