Кейде пәтер жалдап тұратын азаматтар «үйге туыстарымды әкелсем, қожайын қуып шығуы мүмкін» деп қорқады. Жалға беруші алдағы айда пәтер ақысын өсірмесе екен деп уайымдап жүретіндер де болады. Мұның бәрі жалға алушының не нәрсеге құқылы екенін білмегенінен. Пәтер жалдап тұратындар нені ескеруі керек? Жиі қойылатын сауалдарға заңгер, Астана (Нұр-Сұлтан) адвокаттар алқасының мүшесі Абзал Бекбосынов жауап берді. 

Жалдамалы пәтердің ай сайынғы ақысын төлей алмай қалсам, мені қожайын кез келген уақытта қуып шыға ала ма?

Пәтерді жалға беруші мен жалға алушы арасында міндетті түрде жазбаша келісімшарт түзілуі керек. Әдетте онда жалға алушы пәтер ақысын ай сайын төлей алмай қалса, пайыздық өсім қосылады деген тармақ болады. Дегенмен «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңы бойынша қожайын жалға алушы пәтер ақысын төлей алмай қалғанда оны кез келген уақытта үйден қуып шыға алмайды, әсіресе жылыту маусымы кезінде тұрғынды баспанадан қуып шығуға ешкімнің құқығы жоқ. Қожайын баспананы босатуды талап етсе, жалға алушы сотқа шағымдануға құқылы, осы үшін де екеуара жасалған жазбаша келісімшарт қажет болады. Жалға алушыда тым болмағанда пәтердің коммуналдық төлемін төлегені туралы түбіртек не чек сақталғаны дұрыс. Егер бұл ақыны қожайынға жалға алу ақысымен қосып төлеп келген болса, онда сотта пәтер жалдап тұратынын дәлелдеу қиын.

Жазбаша келісімшарт жасаудың бір пайдасы — қожайындардың табыс тауып қойып, салықтан жалтаруына жол бермеу.

Пәтерде жиһаз не тұрмыс техникасы сынып қалса, ақысын төлеуім керек пе?

Жалға беруші мен жалға алушы арасында жазбаша келісімшартпен бірге пәтерді қабылдап алу акті де міндетті түрде жасалуы керек. Жалға алушы пәтерді тексеріп шығып, қаншалықты жөндеу жасалғанын, есік-терезесін, қабырғаларын, жиһаздардың, тұрмыс техникаларының жағдайын есепке алуы керек. Кір машинасы, тоңазытқыш, шаңсорғыш, теледидар, микротолқынды пеш жұмыс істеп тұр ма — соның бәрін тексеріп алғаны дұрыс. Қожайын істен шығып тұрған техниканы жөндеп беремін десе, ол да актіде көрсетілгені жөн. Жалға беруші актінің көшірмесін клиентіне беруі керек. Жалға алушы пәтерден шығатын кезде қожайынға бар мүлікті сол акт бойынша тапсырады. Пәтердегі мүліктің жағдайы актідегіге сай болса, қожайын «қарсылығым жоқ, бәрі орында» деп қол қояды, бір данасы жалға алушыда болуы керек.

Жалдамалы пәтерге туысқандарымды, достарымды, басқа да адамдарды уақытша жатқыза аламын ба? Қожайын қарсы болып, пәтерді босатуымды талап етпей ме?

Талап ете алмайды. Пәтер жалға алушының меншігі болмаса да, ол сол жерді жалдап, ақы төлейтіндіктен ол жерде қалай және кіммен бірге тұрса да құқылы. Заң бойынша «жалдау шартында өзгеше көзделмеген болса, жалдаушы тұрғынжайға отбасы мүшелерiн, уақытша тұрғындарды қоныстандыруға құқылы». Әрине, үшінші адамға жалға бермегені дұрыс, бұл заңсыз болады. Сондықтан пәтерді жалға берушімен арада жасалған жазбаша келісімшартта көзделмеген болса, қожайын жақындарыңызды жатқызғаныңыз үшін сізден пәтерді босатуды талап ете алмайды.

Пәтерде батарея, құбыр жарылып, көршілерге зиян келсе, шығынды мен өтеймін бе?

Жоқ, мұндайға жауап беретін адам — үй иесі. Жылыту маусымы басталардың алдында қожайын пәтерін соған дайындауға міндетті. Көпқабатты үйдегі жоспарлы жөндеуге де сол ақша бөлуі керек.

Қожайын пәтер ақысын өзара келіскен сомадан өсіре ала ма?

Бұл да жазбаша келісімшартта не жазылғанына байланысты. Әр жазбаша келісімшарттың күші сол жылдың желтоқсанының 31-іне дейін сақталуы керек. Одан кейін күшін жояды. Егер қожайын жыл аяқталғаннан кейін ақыны көтеремін десе, онысы заңды, ол жалға алушыға алдын ала ескерте отырып, басқа сома көрсетілген жаңа келісімшарт жасайды. Жыл ортасында ақыны көтеруді ұйғарса, оған жалға алушы келіссе, қосымша келісімшарт жасалады. Дұрысы — пәтерді жалға аларда жасалған келісімшартта «бағаны жыл бойы өзгертпеңіз» деп талап қою.

Жалға беруші пәтерді жөндемесе, одан жөндеу талап ете аламын ба?

Жазбаша келісімшарт талаптары мен қабылдау актіне баланысты. Пәтерді жөндеу жасалмаған күйінде актімен қабылдап, жалдап тұра бастаса, кейін жөндеуді талап ете алмайды. Дегенмен былай келісуге болады: жалға алушы пәтерге өзіне ыңғайлы етіп жөндеу жасатуға қожайыннан рұқсат сұрап, пәтер ақысын жөндеуге кеткен шығын есебінен өтеуіне болады. Пәтерде қандала, кене, тарақан не тышқан көбейіп кеткен жағдайда да жалға алушы қожайынға «дезинсекция не дератизация шығынын төлеймін, есесіне сол айға пәтер ақысынан босатыңыз» деп талап қоюы керек. Жалға беруші түсіністікпен қарауға тиіс.

Пәтерде газ жабдығынан иіс тиіп, жалаңаш электр желісінен ток соғып не төбеме жиһаз құлап кетіп, жарақат алсам, қожайын шығын төлеуі керек пе?

Кез келген оқыс, жазатайым оқиға болғанда құқық қорғау, төтенше жағдайлар не жедел жәрдем мамандарын шақыру керек. Құзырлы мекеме өкілдері тиісті сараптама жасап, жалға алушы не онымен бірге тұратын адамдар неден жарақат алғанын анықтайды. Қабырға құласа, құрылыс-техника сараптамасы, өрт шықса, өрт-техника сараптамасы жасалады. Содан кейін кінәлі тұлға анықталып, жауапқа тартылады. Ол жалға алушы да, жалға беруші де болуы мүмкін.

Мен жоқта пәтерге рұқсатымсыз кірген қожайынды жауапқа тарта алам ба?

Міндетті түрде. Қайтадан келісімшартқа ораламыз. Ол түзілген кезде «пәтерге мен жоқта ешкім кірмеуі керек» деген немесе «жаңа құлып саламын» деген талап болуға міндетті. Ондай талап келісімшартта көрсетілмегенде де жалға берушінің жалға алушы тұрып жатқан жерге рұқсатсыз кіруге құқығы жоқ. Ескертіп немесе жалға алушы барда ғана келуі керек. Конституцияның 16-бабында «әркiм өзiнiң жеке басының бостандығына құқығы бар» деп, ал оның 18-бабында «әркiмнiң жеке өмiрiне қол сұғылмауына, өзiнiң және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар» делінген.

Қожайын бұл норманы бұзса, жалға алушы оның үстінен сотқа немесе полицияға шағымдануға құқылы.

Иллюстрация: Лейла Тапалова