---

 

«Қазақстан — 130-дан астам этносы бейбітшілік пен келісімде өмір сүріп жатқан көпұлтты ел» екенін жиі естиміз. Осылай айтуды шенеуніктер мен мұғалімдер жақсы көреді, мектеп оқушыларының да мұны естігені анық. Көбіне, бұл шындыққа тура келеді. Алайда, қазіргі бұл полиэтнизмнің артында азапқа толы қарапайым адамдар өмірі мен жаппай депортация тарихы жатыр. 

 

Сталиндік КСРО кезеңіндегі қарапайым азамат — мемлекеттік есептерде жәй ғана санға тең болды. Ол адамның туған жеріне, қаншама ата-бабасы жерленген жерге бауыр басып қалуы және тұрып жатқан үйлерінің салып бітуіне қаншама күш пен уақыт жұмсалғаны мемлекетті мүлдем қызықтырмады. Бір қағаздың шешімімен көптеген халықтар «игерілмеген» аумақтарға жол жүріп, жоғарыда айтылғандардың бәрінен айырылды. Олардың басым көпшілігі Қазақстанға жол тартты.

 

Біздің редакция қоныс аударуға арналған арнайы жобаны бастамақ: бірінші материал дәл қазір алдыңызда. Біз бүкіл халықтардың КСРО-ға не үшін және қалай қоныс аударылғаны туралы айтпақпыз. 

 

 

Әдебиеттерді іздеуге және факт дұрыстығын тексеруге көмектескен тарихшы Иван Соколовскийге үлкен алғысымызды білдіреміз.

 

 

Депортация дегеніміз не және КСРО-да қалай пайда болды 

Депортация — бұл саяси қуғын-сүргін, адамдардың «жоғарыдан» берілген бұйрықпен өзінің тұрып жатқан жерінен қоныс аударуы. Мұндай қуғын-сүргін әрдайым соттан тыс жүзеге асады, оларды сот жүйесіне енгізу мүмкін емес. 

 

КСРО-ға дейін Ресей империясы «қажетсіз» халықтарды депортациялаумен белсенді түрде айналысқан. Мысалы, Кавказ жерін жаулап алу кезінде черкестер Осман империясына күштеп қоныс аударылған — бұл оқиға қазір черкес геноциді деп аталады. 

 

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде депортация айтарлықтай кең ауқымға ие болды. Германия, Австро-Венгрия және Осман империясының халықтары патшаның сенімсіздігіне бола елдің алыс аймақтарына жер аударылды. Мұндай қуғын-сүргіннен ең көп зардап шеккен ұлт — немістер, шамамен 330 мың адам. Бірақ олардың қатарына австриялықтар, венгрлер, поляктар мен еврейлер де қосылған еді.

 

Кеңес Одағында жаппай депортация алғаш рет 1930 жылы басталды, бұл азат ету саясатының маңызды бөлігі. Ауқатты шаруалар — кулактардан — бар мүлікті тартып алып, оларды елдің аз қоныстанған және индустриалды дамымаған аймақтарына жіберді. «Арнайы жер аударылғандарды» заң жүзінде ешкім бас бостандығынан айырылған жоқ, алайда, іс жүзінде олар сайлау құқығынан айырылды, «арнайы жіберілген ауылдардың» аумағынан шығуға тыйым салынды. 

 

Депортация аумағы ретінде Қазақстан кездейсоқ таңдалмаған. Жергілікті тұрғындар — көшпенділер — өз даласын табиғи тіршілік ету ортасы ретінде қабылдады, олардың өмір сүруінің ең тиімді тәсілі көшпелі мал шаруашылығы болды. Алайда, Кеңес үкіметі үшін ұлы дала ұтымды және бағындырып алуға арналған жәй бос кеңістік іспеттес болды. Жер аударылғандар (шаруалар мен әртүрлі халықтар) осы мақсатты жүзеге асыру үшін де керек еді, себебі олардың еңбегінің арқасында жүздеген жаңа егістік жыртылып, егіншілік дамыды. 

 

Осы саясат аясында екі миллионнан астам шаруа қуғын-сүргінге ұшырады. Олардың көпшілігі жер аударғанда қайтыс болған, ал қалғандарын алда қорқынышты және нашар жағдайдағы мәжбүрлі еңбек күтіп тұрған еді. 

 

30-жылдардың ортасына қарай әлемдегі шиеленістің күшеюі аясында КСРО алғаш рет этникалық депортацияға, яғни «шекараны тазартуға» көшті. Шекаралас аймақтардағы халықтар зорлықпен қоныс аударылды, олар: батыстағы финдер, немістер мен поляктар, оңтүстіктеғы күрдтер, Иран еврейлері мен шығыстағы корейлер. 

 

Кеңес одағының басшылығы шекараларды былайша бөлді: алдымен фин-ингерманландтарды Карелия мен Ленинград облысынан қуды, содан кейін батыс шекарасы арқылы Кавказ бен Орталық Азияға жылжып, ең соңында Қиыр шығыс аймақтарына жіберді. Сол жерде алғаш рет КСРО корейлері Қазақстанға қоныс аударуға мәжбүрледі.

 

Депортация туралы зерттеуші — Павел Полян өз еңбектерінде жаппай жер аударуға ұшыраған 10 халықты атап өтті, олар: корейлер, қарашайлар, қалмақтар, немістер, ингуштар, шешендер, балқарлар, қырым татарлары, финдер және месхет түріктері. Жер аударылғандардың жалпы саны екі миллионнан асады. Олардың депортацияға дейін қоныстанған аумағы 150 мың шаршы шақырымға — Бангладеш алаңымен тең. Қоныс аударар алдында көшірілген халықтардан ұлттық автономиясын да алып тастады. 

 

Депортациялардың көп бөлігі екінші дүниежүзілік соғыста «тыңшылар» мен «нацистік көмекшілерге» қарсы күресі ретінде жүзеге асты. Қаншама халықтың кей өкілдері үшінші Рейхпен байланыста болғаны үшін өз жерлерінен күшпен қуылды.

 

Репрессия ондаған этностарға әртүрлі дәрежеде әсер етті. Толыққанды депортация болмаса да — мыңдаған адам «бұрын тұрған жеріне оралу құқығынынан өмір бойына айырылып», алысқа кетуге мәжбүр болды. Сонымен қатар, жаңа мекенде оларды асығыс салынған, өмір сүру жағдайы өте төмен кенттер, НКВД-ға күнделікті белгілену және «өз еркімен қашып кетуге» талпынғаны үшін қылмыстық жаза күтіп тұрды.

 

 

Депортация этникалық сипатқа ие болған кезде

КСР Одағының Халық Комиссарлар Кеңесі және БКП (б)Орталық Комитетінің қаулысы:

Жапон тыңшылығының Қиыр Шығысқа енуін тоқтату мақсатында келесі іс-шара өткізілуі тиіс:

1. Қиыр Шығыстағы ВКП (б) және УНКВД- ге Қиыр Шығыс өлкесі шекаралас аудандардан барлық корей халқын Оңтүстік Қазақстан, Арал теңізі, Балқаш және Өзбек КСР- іне жер аудару.

2. Қоныс аударуды дереу бастап, 1938 жылдың 1 қаңтарына дейін аяқтау.

3. Қоныс аударатын корейлерге өзімен бірге мүлік, шаруашылық мүкәммалмен асыранды жануар алуға рұқсат.

4. Артында қалған жылжымалы, жылжымайтын мүлік пен егіннің құнын қоныс аударушыға өтеу.

5. Қоныс аударатын корейлердің шетелге шығуына кедергілерді түзетпеу, қажет болса шекарадан өтудің жеңілдетілген тәртібіне жол беру. 

 

КСРО тарихындағы алғашқы депортациялау дәл осындай жарлықпен басталды: Қиыр Шығыс өлкесінің 172 мың корей халықтары Қазақстан мен Өзбекстанға жаппай қоныс аударды. 

 

Қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың жүріп өткен қашықтығы — Алматыдан Парижге дейінгі құрлықтағы қашықтыққа тең, яғни 6 мыңнан астам шақырым. Адамдарға арналған жүк вагондарының әр қайсысына 5-6 корей отбасы орналастырылды. Олар күзде жолға шықты.Сапар шамамен бір айға созылған, қоныс аударушылар қыста бірақ жеткен.

 

Кореяның өзі сол уақытта жапон оккупациясында болған: көптеген корейлер азаматтық соғыс кезінде КСРО-ға қашты. Нәтижесінде корейлер арасында «жапон тыңшылары» болуы мүмкін деген қорқынышпен оларды жер аударды. Осы жағдайда корей коммунистері мен зиялы қауымы жаппай қуғын-сүргінге ұшырап, барлығы 2500-ден астам адам қамауға алынып, өлім жазасына кесілді. Бір қызығы, бұған дейін Жапония империясы корейлерді КСРО шекарасынан депортациялай бастаған, жапондықтар олардың арасында «кеңестік тыңшылар» болуы мүмкін деп қорықты. 

 

Корейлердің қоныс аударуы алғашқы жаппай қуғын-сүргін болса да, жалпы этникалық депортация ол уақытта қалыпты жағдай саналды. Кеңес басшылығы 1935 жылдан бастап өз шекарасын «керексіздерден» белсенді түрде «тазарта» бастады.

 

КСРО-дағы соғысқа дейінгі депортация(1935-1940)

 

1937 жылдың қарашасында қайғылы оқиға болды. Бір күні таңертең оянсақ, біздің үй мен ауылды мылтықтары бар сарбаздар қоршап алған. <...> Сарбаздар бірдеңе айтып жатыр, ал үлкендер жылап жатыр. Содан кейін түсіндім. Қара «былғары» киген адамдар біздің үйге дәл сондай қара хабарды жеткізді. «Сіздерге басқа тұрғылықты жерге көшу үшін бір күн беріледі». Еш айыптаусыз, тергеусіз және сотсыз, жәй күрд болып туылғанымыз үшін ғана.

 

«Өздеріңізбен бірге тек қажетті заттарды алыңыздар. Ертең сіздерді вагондарға тиеп, бір жерге жөнелтеміз». Осы уақытқа дейін біздің аға буын өкілдеріміз «тиеу» деген сөзді ауырсына есіне алады. Құдды адамдар емес, зат не жүк туралы айтқандай. Әлемнің қай бөлігіндегі «бір жері» қақаған қыста қандай болатынын ешкім түсіндірмеді, айтпады, — деді Қазақстанның күрдтер қауымдастығының төрағасы Надир Надиров депортация процесі туралы. 

 

1940 жылы КСРО мен Германия Польшаны бөліп алғанда, оның шығыс территориялары — қазіргі Украинаның батысы мен Беларусь — Кеңес Одағына енді. Онда тұратын 300 мыңнан астам поляктар да қуғын-сүргінге ұшырап, Сібірге, Оралға, сондай-ақ, Қазақстан мен Өзбекстанға көшірілді. 

 

 

Жер аударылғандар қандай жағдайда өмір сүрді 

Қоныс аударушыларды антисанитариялық жағдайда — конверсияланған жүк вагондарында тасыды. Қарттар мен балалар ұзақ уақытты қажет ететін қиын жолға шыдай алмады. Өлгендердің мәйіттері кейде пойыздардың үстінен лақтырылған деседі. 

 

Улуханлы станциясында бізді жүк вагондарына мал сияқты толтырып алды, қайда апаратындарын айтқан жоқ. Барлық ауылдардан адамдардың айқайы мен балалардың жылауы естілді. Шындығында, бізді өлтіру үшін алып бара жатқандай болды. Тәртіп орнату үшін полиция мен әскер шақырылды, сосын пойыз қоңырау соғып, белгісіздікке қарай жол тартты. Жолда інім қайтыс болды, адамгершілікпен жерлеуге уақыт жетпегендіктен рұқсат етілмеді. Эшелон қайтсе де өз жолын жалғастыруы керек. Келесі станцияда мәйітті сол жердегі адамдарға тапсырдық та кеттік, — дейді сапар туралы Кавказдың шекаралас аймақтарының бірінен қуылған Захра хала Нагиева. 

 

Отанында өз үйлері мен шаруашылықтары бар қуғын-сүргінге ұшыраған адамдар жаңа жерде, туған жерінен мыңдаған шақырым алыс қашықта, мүлдем басқа климаттық жағдайға үйренісуге мәжбүр болды. Онымен қоса, өмір сүру талаптары өте қатал әрі қиын болды және құжаттарда жазылғандай «бәрі өтеледі» деген уәделер шындыққа сәйкес келмеді: мұны тіпті КСРО шенеуніктері де мойындады. 

 

Әсіресе суық мезгілде жер аударылған халықтарға қиын болды — жүздеген корейлер алғашқы қыстан аман шыға алмады. Көбінесе қарттар мен кішкентай балалар қайтыс болды.

 

Қоныс аударушылардың бірінші партиясы — бес мың шаруа қожалығы — мұнда маусым айында келді. Осы уақытқа дейін ВКП (б) ОК Қаулысымен барлық құрылыс жүктелген НКВД ГУЛАГ бірде-бір үй дайындаған жоқ. Қоныс аударушылар шатырларға орналастырылды, олардың бір бөлігі айналадағы тұрғындардың үйлерінде, ал едәуір бөлігі далада қалды, — деп сипаттады қазақстандық шенеуніктер қоныс аударған немістер мен поляктардың жағдайын НКВД басшысы Ежовқа. 

 

Алғаш рет жер аударылғандар блиндаждарда, шатырларда, казарма немесе жергілікті тұрғын үйлерінде тұруға мәжбүр болды.

 

Қоныс аударушыларды қоныстандыру орындарына уақытша орналастыру үшін Ленинградтан сыйымдылығы 20 мың адам болатын 258 шатыр мен казарма жөнелтілді. Сонымен қатар, екі мың адамға жергілікті жерлерден шатырлар бөлінді, — Батыс Украинадан «қоныс аударушыларды» орналастыруға арналған ГУЛАГ бастығының хабарламасынан үзінді. 

 

Басшылыққа арналған алғашқы баяндамалар медициналық пункттер мен басқа да қоғамдық тауарларды ұйымдастыру туралы баяндалды. Бірақ шынайы жағдай мемлекеттік құжаттарға жазылғандардан мүлдем өзгеше болды. 

 

Жолда, сондай-ақ, елді мекендерде қоныс аударушылардың бірінші партиясына санитарлық қызмет көрсету қанағаттанарлықсыз түрде ұйымдастырылды. Нашар тұрғын үй жағдайында иммигранттар арасында, көбінесе балалар арасында, жұқпалы аурулардың (қызылша, дизентерия, скарлатина және т.б.) таралуына, содан кейін өлімнің көбеюіне алып келді.

 

Осылайша, 1 қыркүйекте 382 адам қайтыс болды, оның көпшілігі балалар, 400-ден астам бала ауырды. <...> БКП(б) ОК және РСФСР Халық Комиссариаты шешімін қанағаттанарлықсыз орындады, ол қоныс аударушылардың балаларын мектептермен қамтуға уақытылы дайындалмады. Ашылуға жоспарланған 18 мектептің құрылысы мен бейімделуі осы жылдың 1 қарашасынан ерте аяқталмайды, — деп хабарлайды қазақстандық шенеуніктер немістер мен поляктар депортацияланғаннан кейін бірнеше ай өткен соң. 

 

Мемлекеттік қызметтерге депортацияланғандардың еңбегін пайдаланып, оларға тұрғын үй салдырып, аурухана мен мектеп ұйымдастыру үшін көптеген ай қажет болды. 

 

Арнайы қоныстар бастапқыда биліктің пікірінше, жұмыс күші жетіспейтін жерлерде салынған. Жер аударылғандар ағаш кесуде жұмыс істей алады, жер қойнауын игере алады, балық аулауды дамыта алды немесе осы уақытқа дейін ауыл шаруашылығында пайдаланылмаған жерлерді игерумен айналыса алды. 

 

Депортацияланған барлық халықтар ішінде әкімшілік сөзімен тек корейлердің «жолы болды»: олар НКВД-ның арнайы қоныстарының есебінде болмады, Қазақстан мен Өзбекстанда жоғары және орта оқу орындарына еш қиындықсыз түсе алды, оларды партия мен комсомолға қабылдады. Десе де, олар да НКВД рұқсатынсыз еркін жүре алмады. 

 

Басқа «арнайы қоныс аударушы» халықтар күн сайын арнайы комендатураларда тіркеуден өтуі керек еді. Қылмыстық қудалау қаупімен оларға коменданттың рұқсатынсыз қоныстану аймағынан тыс жерге шығуға тыйым салынды. Сондай-ақ, оларда өздерінің төлқұжаттары болмады. 

 

Кеңес өкіметі үшін ең қауіпті қоныс аударушылар(ол кезде мұндай мәртебеге ие болу қиын болған жоқ) қазіргі танымал ГУЛАГ-тарға, еңбек лагерлеріне жіберілетін.

 

Поляк Леон Креницкий әңгімесінде өзінің отандасы — Жигадло Казиктің 1941 жылы енгізілген ауыр әскери салыққа наразылық білдіргені үшін Колымаға алып кеткенін еске алды. 

 

Коменданттан есепке қою және жұмысқа шығу туралы жазалары бар хабаршы келеді. Оған Казик өзінің аш екенін айтқан, оған комендант " сенің плитаңда тұрған ыдысыңда не бар? Соны же" деп айтқан. «Оны Сталин жесін!» деген Казик Ыдыстың ішінде жуынды болды. Солай ол екінші мерзімге тағы отырды, — деп сипаттады арнайы қоныстанушы отандасының тағдырын. 

 

Ресми есеп бойынша депортацияланған халықтардың өкілдері барлық жерде өздерін «екінші дәрежелі» адамдар сияқты сезінген. Көптеген адамдар өздерінің тегін өзгертуге, өздерін орыс, украин немесе беларусь ретінде көрсетуге тырысты. Бұл әсіресе соғыс кезінде жер аударылған «сатқын халықтарға» қатысты болды, бірақ соғысқа дейінгі қоныс аударушылар да «көпұлтты» кеңестік органдардың алалаушылықтарын көрген. 

 

Ұшқыш болғым кеп кешке аэроклубқа баратынмын. Бірақ мектеп бітірген соң маған ұшқыш мектебіне бәрібір қабылдамайтынын біраз адам айтқан. Мен оқуға дайындалсам да, бұл арманымды кейінге қалдыруға расымен де тура келді. Менің сыныптас екі орыс пен украин досым оқуға түсіп кетті. Бұл маған берілген ең алғашқы шапалақ болды.

 

Мен, бала кезімдегідей ренжіп, құжаттарды алып, ауылшаруашылық институтына орман шаруашылығы факультетіне жүгірдім, егер емтихандарды жақсы тапсырсам, олар мені қабылдайды деп. Алты емтихан тапсырып, төрт 5 және екі 4 алдым. Деканат қабылданғандарды шақыра бастағанда, мен өз көзіме және құлағыма сене алмадым, себебі онда үштік алғандарды шақырып жатты, қатарында мен жоқпын. Мен қабылдау бөлмесіне, университет директорына барсам, олар маған өтпегенімді айтты да қойды, — деді бала кезінде Батыс Украинадан Қазақстанға қоныс аударған поляк Эдуард Любчанский. 

 

Қоныс аудару кезінде өмір сүрген қарапайым қазақтар қонақжай болды.

 

Арнайы қоныс аударушылар Келлер ауданында Подолия мен Волыннан 16 ауыл салды. Көрші ауылдардың қазақтары бізді жақсы қабылдады. Олар біз шетелде күштеп ұсталған басқыншы емес екенімізді түсінді", — деп атап өтті Любчанский. 

 

Жергілікті тұрғындар қоныс аударушыларға жанашырлық танытып, оларға көмектесуге тырысты. 

 

Қатал қыста бізді, анасымен жүрген кішкентай балаларды, Ақтөбе облысына әкеп тастады. Біз келе жатқанда анам қайда келдік деп жылаған: айнала қар, жалғыз үйір қазақ үйлері. Бізді совхозда жұмыс істеген қазақтың үйіне орналастырды. Көп ұзамай ол қиды ерітіп, қазанды қойды, бізге шелпек, ұн, қаймақ, ыдыс әкелді. Ол біздің қандай күйде екенімізді көріп, қамқорлық жасады, қашан да көмектесетін. Басқа казақ көршілері күн сайын бізге келіп, айран әкелетін. Құдай оларды екі дүниенің бақытына бөлесін«, — деді қоныс аударған немістердің бірі. 

 

Алғашында негізінен мал шаруашылығымен айналысатын жергілікті қазақтар көмектесті. Олар келген адамдармен қолдарынан келгенімен бөлісті, ал соғым кезінде әрбір қазақ бізді дастархан басына шақыратын. Алғыс ретінде армяндар алғашқы көктемде болашақ бақтарды суару үшін арық өткізуге көмектесті. Жүгері, картоп, қызылша отырғыздық, — деді Иранмен шекаралас ауылдан қоныс аударған армян. 

 

 

Соғыс кезіндегі депортация 

1941 жылы Молдова мен Балтық елдерін басып алғаннан кейін алты ай өткен соң, КСРО «контрреволюционерлер мен ұлтшылдардан»: бұрынғы партия мүшелері, полицейлер, жер иелерін, ірі шенеуніктер мен офицерлерден «тазарта» бастады. Қуғын-сүргінге ұшырағандардың өздері көп жағдайда бірнеше жылға — 5-тен 8 жылға дейін — еңбек лагерлеріне жіберілді, ал олардың отбасы мүшелері «арнайы қоныс аударушылар» ретінде елдің шалғай аймақтарына, соның ішінде Қазақстанға жер аударылды. Болашақта қуғын-сүргіндер лагерьлерден босатылған кезде, олар депортацияланған туыстарымен қайта қауышуы керек еді. 

 

Депортация маусым айында — Үшінші Рейхтің шабуылына дейін бірнеше күн бұрын болды. Украинаның Беларусьтің Батыс аумақтары қосымша «тазартуға» ұшырады: ұлтшыл ұйымдардың мүшелеріне ерекше назар аударылды.

 

1941 жылдың шілдесіндегі депортация

 

Бұл депортациялар толығымен аяқталған жоқ, себебі Ұлы Отан соғысы басталып кеткен еді. Кейбір эшелондар немістердің бомбалауына ұшырады. Барлық жаппай депортациялар дәл соғыс кезінде болды: оларға «жазаланатын халықтар» ұшыраған. Мәжбүрлеп қоныс аударудың ресми себебі — «сатқындық» үшін кек алу немесе оның алдын алу. Бүкіл кеңес үкіметінің азаматтарына жататын халықтар өз Отанынан мыңдаған шақырым жерге «шетелдік аталастары соғыс жүргізіп жатқан немесе жүргізуі мүмкін ұлтқа жататындықтан» күштеп қоныс аударылды.

 

Бір қызығы, Германияда КСРО төлқұжаты бар азаматтар ғана қамауға алынған. Азаматтық соғыс кезінде кетіп қалған орыс эмигранттары қуғын-сүргінге немесе басқа шектеулерге ұшыраған жоқ. Екінші жағынан, американдық жапондар, соның ішінде АҚШ азаматтығы барлар — соғыс кезінде лагерьлерге жатқызылған. Кейін 80-ші жылдары Америка үкіметі бұл істері үшін ресми кешірім сұрап, әрбір тұтқынға 20 мың доллар төлеген. 

 

Ел аумағында 200 жылдай өмір сүрген, көпшілігінің отбасы Екатерина II патшайым билік еткен уақыттан бері келе жатқан кеңестік немістер соғыстың бірінші жылдарында жаппай депортацияға ұшырады. Зорлық әрекет миллионға жуық неміске зардабын тигізді, ал бұл КСРО-дағы жалпы немістер санының үштен екісіне тең еді. Финдер, Қызыл Армия шегінген жағдайда — итальяндықтар, гректер, Қырым татарлары және румындар депортацияға ұшырады. Немістерді бұрыңғы аударғаны «жеткіліксіз» болған кезде немесе майдан қайта жақындап келеген кезде бірнеше рет қайта жер аударып отырған.

 

Қызыл Армия шегінуі кезіндегі депортациялар (1941-1942)

 

Депортация асығыс, құпиялылық және бей-берекет жағдайда жүзеге асты. Адамдар өздерінің барлық мүлігін тастап кетуге мәжбүр болды. Колхозшылардан мал түбіртек бойынша қабылданып, жаңа жерде қайтаруға уәде берілді, алайда бұл уәде, басқа да берілген уәделер сияқты, мүлдем орындалмады. 

 

Шындығында, «қоныс аударушылардан» барлық дерлік мүліктері тартып алынды, сәйкесінше олардың жаңа жерде өмірді қайта ақ парақтан сүруден басқа амалдары қалмаған еді. Үкімет қуғын-сүргінге ұшырағандарды, сондай-ақ соғысқа дейін жұмыстас болған азаматтардың бәрін жүк таситын вагонмен тасыды. Тамақ пен су жетіспеді, салдарынан көбісі әртүрлі дерттерден қайтыс болды.

 

Соғыс кезінде «арнайы қоныстанушылардың» басым көпшілігін еңбек армиясына жұмылдырылды. Мемлекет депортацияланған азаматтарды арзан және жылдам жұмыс күші ретінде қарастырды: олар әртүрлі кәсіпорындар мен құрылыстарға көшірілді, онда қарулы күзетшілер және жалпы бақылаумен қоршалған аймақтарда өте ауыр жұмыстарды істеді. 

 

Мұндай тәжірибеден әсіресе Кеңес немістері қатты зардап шекті — жарты миллионнан астам, төрттен бірі, ер мен әйел осы «еңбек армиясында» болды. Бұл уақыт аралығында олардың балалары туыстарына не колхоздарға беріліп, қамқорлықта болды.

 

Қатты аяз. Бізді тікенді сыммен қоршалған аймақтағы баракқа жайғастырды. Бізге дейін бұл жерде тұтқындар жатқан деп те айтылды. Қарулы күзетпен тексеріліп тұрған қоршаудың бұрыштарындағы мұнаралар, кіру және шығу кезіндегі қатаң бақылаудан өту туралы айтсақ, біз де тұтқын болдық. Аумақтан шығып кету — Сібірдегі тоғыз жылдық лагерьмен жазаланды. Бүкіл үлкен казармада бір ғана темір пеш болды. 

 

Кесілмеген тақталардан тұратын үш деңгейлі төсекте ұйықтадық. Тамақтандыруы да нашар болды: олар қырыққабаттың қалдықтарын берді. Аяқ киім де ағаш етік болған: табаны ағаш, ал жоғарғы жағы автомобиль шиналарынан немесе бөренелерден жасалған. Жұмыс ауыр, мұнай бар барлық кәсіптерде, мұнай құбырының құрылысында да жұмыс істедік. Әйелдер топырақ тасыса, ер адамдар мұнай құбыры үшін траншеялар қазды, — деді еңбек армиясына жұмылдырылғандардың бірі Иван Миних. 

 

 

Жалпы депортация қашан басталды

1943 жылға қарай КСРО соғыс барысын өз пайдасына айналдырып, біртіндеп нацистер басып алған мекендерді босата бастады. Дәл сол кезде биліктің пікірінше, кеңес мемлекетіне қарсы қандай да бір ұлт мүшелері жасаған «қылмыстар» үшін ұжымдық кек алу актісі ретінде жалпы депортация басталды. Мұндай депортациялар халықтың барлық өкілдерін жаңа орынға мәжбүрлеп көшіруді көздеді. 

 

Мұндай ұжымдық жауапкершіліктің әділетсіз болғаны белгілі: оккупацияланған аймақтарда өмір сүрген 60 миллионнан астам кеңес азаматтары басқыншылармен қандай да бір жолмен байланысуға мәжбүр болды — және олардың кем дегенде миллионы, ұлтына қарамастан, мұны белсенді жасай білді. 

 

Сонымен қатар, «жазаланған» халықтардың көптеген өкілдері үшінші Рейхке белсенді түрде қарсы тұрды: мәселен, Қызыл Армияда соғысқан 137 мың қырым татарларының 57 мыңы шайқаста қаза тапты, ал месхет түріктерінің 46 мыңы майданға аттанып, 26 мыңы шайқаста қаза тапты.

 

Соғыстың соңғы кезеңіндегі депортация (1943-1945)

 

Месхет түріктерінің арасында өлім-жітім шамамен 12% құрады. Бейресми мәліметтер бойынша, бұл барлық қоныс аударушылардың үштен біріне жетуі мүмкін. 2-3 апта жолда жүруге мәжбүр болған жер аударылғандар қыстың қақ ортасында Орталық Азияға аударылды. 

 

 

Кейінірек сауықтыру мүмкіндігін кім алды 

Депортация соғыстан кейін де жалғасты. Оған Балтық оккупацияланған елдерінің ұлтшылдары — «бандиттер мен кулактар», сондай-ақ, украин УҰҰ (украин ұлтшылдарының ұйымы) мүшелері ұшырады. Сонымен қоса, ұлтшылдардың туыстары да зорлық-зомбылыққа ұшыраған еді. Көптеген армяндар да осы жолмен аударылып, «Дашнакцутюн партиясының ұлтшылдарымен ынтымақтастықта» деп айыпталды.

 

КСРО-дағы соңғы ірі депортациялар

 

Соғыс аяқталғаннан кейінгі он жылдай уақыт аралығында «арнайы қоныстанушылардың» жағдайы бұрыңғыдай өзгеріссіз еді: олар игерілмеген аумақтарда жұмыс істеді, күн сайын комендатурада белгіленіп, ресми билік тарапынан алалау мен кемсітушілікті басынан өткерді. 

 

Сталин қайтыс болғаннан кейін және Никита Хрущевтің жеке басына табынушылық жоғалғаннан кейін, «арнайы қоныстанушылардың» жағдайы әлдеқайда жеңілдей бастаған, бірақ үкімет өте баяу жұмыс істеді. 1954 жылы «арнайы қоныс аударушылардан» құқықтық шектеулер алынып, оларға басқа азаматтармен ортақ негізде, мысалы, іссапар үшін ел ішінде жүруге мүмкіндік берді. Дегенмен, оларға қоныс аударған жерде ғана өмір сүруге құқылы екені ескерілген.

 

Алайда, аймақтық органдар бұл бұйрықты бірден орындай бастаған жоқ. 1955 жылы ҚазКСР Мәдениет министрлігі «көптеген облыстық басқармалар мен аудандық мәдениет бөлімдерінің, кәсіпорындардың, колхоздардың, совхоздардың басшылары әлі күнге дейін арнайы қоныс аударушылар КСРО азаматының құқықтарын тек қозғалыс құқықтарын шектей отырып пайдаланды және оларға „екінші дәрежелі“ адамдар ретінде қарауды жалғастыруда» деп шағымданды. 

 

Сондай-ақ, құжаттарда оңалту немесе қателерді мойындау ісі ретінде тұжырымдалмады, билік жәй ғана ескі бақылау режимі «енді қажет емес» деп атап өтті. 1957 жылы шешендер мен ингуштардың ұлттық автономиясы қалпына келтірілгенде, ол «шешендер мен ингуш халықтарының дамуына жағдай жасау» ретінде көрсетілді. Мұндай ұқсас тағдыр қарашайлықтар мен қалмақтарда болды, олар ұлттық автономияны қалпына келтіріп қана қайтып оралуға мүмкіндік алды. 

 

Кейбір халықтар — алғашында, әрине, немістер, Қырым татарлары мен месхет түріктері — мұндайды күткен де жоқ. 1972 жылы Германияда Отанына оралуға тыйым салатын шектеулер өз күшін жойды, алайда оңалтуға қатысты ресми мәлімдемелер жасалған емес. Тіпті, қырым татарлары КСРО ыдырағанға дейін туған түбегіне оралу құқығы үшін күресті. 

 

Барлық халықтар 1989 жылы ресми түрде ақталды. 

 

Сталиндік қуғын-сүргіннің қатаң жылдары қайғылы уақыт ретінде бәріміздің есімізде. Заңсыздық пен озбырлық бірде-бір республиканы, бірде-бір халықты айналып өткен жоқ. Жаппай қамауға алу, лагерьде шейіт болу, әйелдер, қарттар мен балаларға жасалған зұлымдық біздің ар-ұятымызды оятып, моральдық сезімді қорлайды. Бұл туралы ұмытуға болмайды.

 

КСРО Жоғарғы Кеңесі бұл халықтардың толық саяси оңалтуын қарастырып, зорлық-зомбылыққа толы болған қоныс аудару тәжірибесін социалистік жүйе талаптарына, демократия мен заңдылық қағидаттарына қарама-қайшы келетін ең ауыр қылмыс деп айыптайды, — делінген Кеңес өкіметінің мәлімдемесінде. 

 

Материал JX қоры кооперациясымен, Германияның мәдениет және БАҚ істері жөніндегі мемлекеттік министрі қолдаған N-OST «журналистиканы отарсыздандыру» жобасы аясында дайындалған.

 

---

 

Дереккөздер: 

1. Поболь Н, Полян П. (2005). Сталинские депортации 1928-1953. 
2. Полян П. (1999). Насильственные миграции и география населения. 
3. Кыдыралина Ж. (1999). Депортированные в Казахстан народы: история и современность. 
4. Бердинских В. (2005). Спецпоселенцы: политическая ссылка народов Советской России. 
5. Абдыкадырова Д. (2019). Из истории депортаций, Казахстан 1939 — 1945 гг. Сборник документов в трех томах.