МИЛЛИОН «ЖОҚ» АДАМ

2017 жылы заңгер Жан Шыңғысқа Kaspi банкінде атына 500 мың теңге заңсыз несие тіркелген адам хабарласты. Шағымданушының заңгердің көмегіне жүгінуге жағдайы жоқ екенін айтып, тіпті не істерін білмеді.

«Заңгермін ғой, көмектестім, әрине тегін. Бір айдан кейін ол маған қайтадан келіп, жергілікті әкімдік пен тұтынушылар кооперативінің төрағасының сыбайлас жемқорлық әрекеттері туралы айтты (ескерту.ред тұтыну кооперативі, яғни саяжай алабы). Мәселенің анық-қанығын білу үшін сол жерге, яғни Жомартқа бардық.

Алматыдан 20 шақырым жерде халықтың қалай күнелтіп отырғанын көріп шошыдым. Отандастарыма деген реніш пен аяушылықтан көз жасымды ұстай алмадым, содан бері бос уақытымды тек Алматы маңындағы саяжайлардың тұрғындарына көмектесуге арнаймын».

Жан көмегі туралы жергілікті халыққа хабарлаған кезде оған 2 мыңнан астам өтініш келгенін, тұрғындардың басқа да мәселелері көп болып шыққанын айтады. Олардың ішінде азаматтықтың болмауы, тұрғылықты мекен-жай бойынша тіркеле алмау, жәрдемақы мен мемлекеттік көмек ала алмай отырғандығы, сапалы, қолжетімді, қауіпсіз электр энергиясының болмауы сияқты қиындықтар бар. Тұрғындар электр қуаты үшін екі есе көп төлеп отырған. Сонымен қатар саяжай төрағасы оған дейін отырған, сосын сотталып кеткен төрағаның қарызын өтеу үшін тұрғындардан ақша талап еткен.

Жан өз бетінше Жомарттың әлеуметтік-экономикалық картасын жасап, тұрғындар санағын жүргізді. Сонымен қатар, ол тұрғындарға әртүрлі органдардың өкілдерімен кездесу ұйымдастырды: көші-қон полициясы, әкімдік қызметкерлері, Іле ауданы әкімінің орынбасары, Алатау Жарықтың қызметкерлері.

 

 

 

Жанның «еңбек жолы» басталған Жомарт саяжай кооперативі Алматыдан 15 шақырым жерде, Іле ауданы Ащыбұлақ ауылдық округінде орналасқан. Бұзылған жолдар, теңселіп тұрған бағаналар, бірақ күтімі жақсы, сүйіспеншілікпен салынған үйлер. Мұнда негізінен оралмандар тұрады. Жанның айтуынша, халықтың Жомартта тұрып жатқанына ондаған жылдар болса да, тұрғындардың 20 %-ның тіпті азаматтығы жоқ.

«Мұндағы халық оларды елден қуып жібереді ме деп қорқады, кез-келген шенеуніктен қорқады, бірақ осы жерде тұрады, жұмыс істейді және олар этникалық қазақтар. Оларды түсінуге болады, төлқұжаты жоқ адамдарды айтпағанда тіпті біздің азаматтарымыздың да бұл жерде ешқандай құқығы жоқ. Бұл жердегі басты мәселе азаматтар сатып алған жерлерін жекеменшіктей алмай отырғаны. Бар проблема осы жерден басталады. Карантин кезінде 42 500 теңге әлеуметтік көмек алуға өтініш бере алмайды, өйткені олар "жүйе" үшін жоқ адамдар. Алайда ондаған жылдар бойы осында тұрып, учаскелер сатып алып, үй тұрғызды. Қарапайым жолды айтпағанда, мұнда тіпті мектеп те жоқ. Балалар бес шақырым жердегі мектепке балшықпен жүріп, кейде иттерге таланып, тіпті жоғалып кетіп жатады. Бірақ мешіт бар! Мектептің орнына мешіт тұрғанын көргенде адамдар қатты ренжіді».

Мешіт шынымен де тұр екен. Оң жақта — көшедегі душ, қабырғаларының орнына Назарбаевтың суреті бар жарнама баннері ілініп тұр.

САЯЖАЙЛАРДЫҢ ЕҢ БАСТЫ ПРОБЛЕМАСЫ НЕ?

Соңғы 20 жыл ішінде Алматы маңындағы саяжай кооперативтері өзінің бастапқы мақсатын жоғалтып, бала өсіріп, жұмыс істеп жүрген тіркелмеген адамдар тұратын аудандарға айналды. Жанның бағалауынша, бұл жердегі халық саны кемінде бір миллион. Олардың 80 %-ы оралмандар және басқа қалалар мен облыстардан жақсы өмір іздеп келгендер. Көбі ресми түрде жұмыс істемейді — базарларда, Барахолкада жұмыс істейді, көше сыпырады, такси жүргізеді, еден жуады.

 

 

 

Әрине Алматы тарихында тұрғындар учаскелерін заңдастырған оқиға болды, алайда ол - қайғылы Шаңырақ оқиғасы. 

ШАҢЫРАҚТА НЕ БОЛДЫ?

2006 жылы тұрғын үйге артқан сұраныс пен жер бағасының күрт өсуі кезінде билік Алматы маңындағы Шаңырақ елді мекенінің тұрғындарын күшпен шығаруға тырысты. 

«Әрине, "проблемалы" шағын аудандар мен кенттерді басып алу, учаскелерді сатуда алаяқтық (көбінесе әкімдіктің қолдауымен) болды. Бірақ "шаңырақтықтардың" көпшілігінде қандай да бір құқық белгілейтін құжаттар болған, көбі жаңа жерде тұрып үлгерді, бұл заң алдында оларға белгілі бір құқық берді. Дегенмен өзіңіз білетіндей, заң "рөлде" отырғанның қалауына байланысты кез келген бағытқа бұрылу ерекшелігіне ие. Жер-тұрғын үйге сұраныс артты, ал билік "әлеуметтік аутсайдерлер" үшін құқықтық және нақты орынды анықтай отырып, үлкен қалаларда тәртіп орнатуға мәжбүр болды. Бақайдағы, Ақбұлақтағы және жақында Алматы құрамына кірген басқа да қала маңындағы кенттердегі лашықтарды күшпен шығару және бұзу басталды», - деп хабарлайды Camonitor.

Қаруланған тұрғындар үйін қорғай бастайды. Нәтижесінде полиция қызметкері Әсет Бейсенов тірідей жанып кетті. Тәртіпсіздікті ұйымдастырғаны үшін ақын Арон Атабек 18 жылға, Ерғанат Тараншиев 15 жылға, Құрманғазы Өтегенов 16 жылға және Рүстем Тұяқов 14 жылға сотталды. Шаңырақтың тағы 20 тұрғынын сот кінәлі деп таныды, бірақ оларға шартты жаза тағайындады. Осы қайғылы оқиғалардан кейін Шаңырақ тұрғындарына басып алынған жер учаскелерін заңдастыруға рұқсат етілді, инфрақұрылым құрды, ал Алматыда жаңа аудан — Алатау ауданы құрылды.

ҚАЛАЙ АУЫЛ БОЛАМЫЗ?

Заңгер Жомарт ТК-ның және басқа да саяжай кооперативтерінің мәселесі шешілмесе, Шаңырақ-2 оқиғасы болуы мүмкін дейді. Биліктің екі жолы бар: бірі тұрғындарға құжаттарды заңдастыру үшін керек құжаттарды беруге төрағаларды мәжбүрлеу немесе Жомартқа ауыл мәртебесін беру.

«Мұнда бес мыңнан астам адам тұрады, заң бойынша олар ауыл мәртебесін алуы керек еді, бірақ оларға бермей отыр. Сонымен қатар, 15 жылдан бері шешілмеген инфрақұрылым проблемалары бар. Ауа-райы нашар кезде электр қуаты әрдайым сөніп қалады. Басты мәселе — тұрғындардың өз учаскелеріне құқығын белгілейтін құжаттардың болмауы».

«Шаңырақ» оқиғасының қорғаушылары үшін бәрі түрмемен аяқталды. Жан өзіне үнемі қауіп төніп тұрғанын айтады: оны бопсалайды, жала жабады және сотқа тартады.

«Мен сындарлы диалог болады деп үміттендім, оның орнына әкімдік ол жерде қанша адам тұратынын білмейтініне қарамастан, қарапайым тұрғындарды айыптай бастады. Аппарат басшысынан тұрғындар санын сұраған кезде: "екі жыл бұрын 2 мың немесе 2 500 адам болған" деп жауап берді. Шын мәнінде, 5 200 адам болды,  санақты өзім жүргіздім. Тұрғындар өз құқығы мен заңды білмегені үшін және қарапайым, әрі аңқау болғаны үшін кінәлі. Әрине мұны өзін өзі тағайындаған әкімдік пен жалған төрағалар пайдаланды. Тұрғындар жиналысында әкімдік қызметкерлерінің біліксіздігі мен әрекетсіздігін көрсеттік. Содан кейін Ащыбұлақ ауылдық округінің әкімдігі мен Іле ауданы әкімінің орынбасарлары мені қудалай бастады».

Жанның айтуынша, алдымен телефон арқылы қорқыта бастаған (жазбалар бар), содан кейін арандатушылық болған. Белгісіз біреулер мені үй маңында аңдып, қорқытты, өздерін полиция қызметкері деп атады. 

«Әрине, полицияға шағым жаздым, бірақ шағымым қайтып келіп отыр.  Бірде олар маған келіп, өміріме қауіп төндіріп, қолымды бұрап, телефонымды тартып алды. Бірақ заң бойынша әрекет ететіп, шу көтеріп, арыз-шағым жаза бердім. Осы оқиғалардан кейін балам, отбасым үшін қорқыныш пайда болды. Бірақ алған істі соңына дейін аяқтауым керек еді. Екіншіден, қазір баламның жасы 12-де. Немен айналысып жүргенімді біледі. Тіпті оны бір күні Жомартқа алып келдім, маған полицияның келгенін өз көзімен көрді. Егер он жылдан кейін маған келіп: "Әке, неге бәрін тастап кеттің? Қорықтың ба?" деп сұраса, не деп жауап беремін. Мұны әйеліме де  түсіндірдім. Мен соңына дейін күресуім керек. Себебі күресу жолын таңдадым».

2018 жылдан бастап Жомарттың тұрғындарына Жанның денсаулығы туралы мәліметтер таратыла бастады. Екі жыл ішінде адвокат полицияға, прокуратураға, ҚР Президенті Әкімшілігіне, ҚР Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігіне, ҚР Бас прокуратурасына, Премьер-министрге, ҚР Жоғарғы сотына, Алматы облысының әкімдігіне жүздеген шағым түсірді, бірақ әзірге бәрі нәтижесіз.

СОТ, БЮРОКРАТИЯ ЖӘНЕ АМАЛСЫЗДЫҚ

Бұл оқиғада міндетті және жергілікті әкімшілік тарапынан таңылған бюрократия көп. Тұрғындармен кездесуде ол маған үлкен папкаларды көрсетті, ішінде тұрғындардың жүздеген, мыңдаған өтініштері бар.

«Әкімдік "егер біз ауданды ауылға айналдырсақ, онда үйлерді жылжытуға, жолдарды кеңейтуге тура келеді. Олай болмаса өрт сөндіру машинасы қалай өтеді?" дейді. Адамдар үйін бұзуға және қозғауға дайын, бар болғаны құқығы пайда болса екен», — дейді.  

Оның айтуынша, уақытының 25%-ын қалада ақылы жұмысқа арнайды, ал қалған уақытында тұрғындарға көмектеседі.

«Мен өзімді ерікті санамаймын, бұл — менің міндетім. Сіз олардың кейбіреулері қандай ауыр жағдайда екенін білсеңіз ғой. Мысалы жақында үйінен қуылып жатқан адам көмек сұрады. Мұндай жағдайларда шұғыл әрекет ету керек. Адамның қолында бұл оның заңды жері екенін растайтын сот шешімі болды, бірақ сот шешіміне олардың түкіргені бар. Кейбірін бопсалайды, мұндай жағдайлар өте көп орын алады. Осы екі жарым жыл ішінде адамдардың проблемалары менің күнделікті жұмысыма айналды. Бастапқы кезде әйелім ренжитін еді, тіпті ажырасуға да жетті. Сонда мен оған: «кімге тұрмысқа шыққаныңды білдің. Мен мұны тастай алмаймын, мені сүйсең, қолдау білдіресің» дедім.

Жұбайының пікірі Жомартқа барып, тұрғындармен танысқан кезде өзгерді. Ол күні Алаштың 102 жылдығына арналған мереке еді. Жан автобусты жалға алып, тұрғындарды қуанту үшін,  ауылға әртістер алып келді.

«Қазір ол менің бас кеңесшім, оның пікірін білмей, шешім қабылдамаймын. Себебі көп жағдайда Жомартқа қатысты мәселелерде әйелімнің кеңестері дұрыс болды. Әйел ерге қарағанда дана екеніне көзім жетті.

Жомартқа және басқа да саяжайларға келетін болсақ, мен одан әрі күресуге дайынмын.

Жақында Еңбекшіқазақ ауданы, Рахат ауылдық округінде Алтын Адам саяжай алабында жиналыс өткізілді. Тұрғындар құжаттарды бермейтін төрағаны сотқа беруді ұйғарды, бірақ істі шыр айналдыруда. Біз Жоғарғы сотқа жүгінеміз».

2020 жылдың тамызында Жан жүйе үшін ресми түрде жоқ адамдарға тұрақты көмек көрсету үшін  «Халықтан жоғары Халық» қорын тіркеді.

«Жемқорлар әйтеуір бір күні әділ жазасын алады деп ойлаймын. Қылмысына дәлел бар. Халық көтерілсе, толқыны кез келген билікті орнынан алып тастай алады. Мені полиция заңсыз алып кеткенде, Жомарттың тұрғындары көтерілуге дайын болды. Олар барда ештеңеден қорықпаймын. Алланың екінші аты — халық дейді. Мен халық үшін күресемін. Тізерлеп құл болып өлгенше, тік тұрып абыроймен өлген артық».

Суреттер: Офелия Жакаева